Hoogleraar Levi van Dam richt zich op preventieve jeugdzorg, het voorkomen van formele zorg. Hij ziet geen mentale gezondheidscrisis bij jongeren. Jongeren zijn nu wel beter in staat hun problemen onder woorden te brengen. Jongeren zouden niet zo snel naar jeugdzorg moeten hoeven te gaan. Steun moet meer komen uit de eigen omgeving, in een vorm die jongeren motiveert. Maar waar blijft de bijdrage van het onderwijs bij Van Dam?

Levi van Dam heeft op 8 november 2024 zijn oratie uitgesproken bij de aanvaarding van zijn bijzonder hoogleraarschap Veerkrachtig Opgroeien aan de Universiteit van Amsterdam. Hij bezet de leerstoel gefinancierd door Levvel, Specialisten voor jeugd en gezin. 

Mentale problemen horen erbij, hield de hoogleraar zijn gehoor voor. De oplossing ligt meestal niet in therapie, maar in de eigen omgeving. Aan het einde van de vorige eeuw gaf 1 op de 27 jongeren aan last te hebben van mentale problemen, dat is nu 1 op 7. Van 1 leerling in een gemiddelde klas naar 4. Gaan wij richting Engelse toestanden dan gaan we naar 1 op 4. Tegenover de vele rapporten over dalend welbevinden bij scholieren en studenten staat langjarig epidemiologisch onderzoek. Daaruit blijkt dat heel stabiel rond de 30% van de jongeren psychische problemen heeft. Niet alleen in Nederland, maar wereldwijd. Een belangrijke verklaring voor de groei van de aandacht voor mentale problemen verklaart Van Dam doordat de huidige generatie er heel goed in is om hun staat van welbevinden te verwoorden. Deze generatie gebruikt woorden als ADHD/ADD, angststoornis, autisme spectrum stoornis, bipolaire stoornis, borderline persoonlijkheidsstoornis, depressie, dwangstoornis en eetstoornissen even makkelijk als het noemen van schoolvakken. Dat er veel geschreven en gesproken wordt over mentale stoornissen heeft ook te maken met de ‘frequentie illusie’. Er ontstaat selectieve aandacht. Als je er meer op let, zie je het vaker. 

Jeugdzorg onder druk

De jeugdzorg staat onder druk. De kosten zijn sinds 2015 volgens van Dam met 50% gestegen. En er zijn nog steeds wachtlijsten. Hieronder staat een overzicht van cijfers over de jeugdzorg van het CBS. Het lijkt erop dat in dit overzicht voor de jaren 2015 en 2016 nog niet alle kosten in de gemeentebegrotingen zitten. Van 2018 naar 2023 zijn de kosten voor jeugdzorg (jeugdhulp, jeugdbescherming en jeugdreclassering) gestegen met bijna 68%. In diezelfde periode steeg het aantal gebruikers met 13,9%. De stijging van de kosten is dus niet alleen te verklaren door meer gebruik van jeugdzorg. 

Na de decentralisatie van de jeugdzorg naar de gemeente in 2015 is er een beweging ontstaan van veel meer lichte behandeling door een veelheid aan hulpverleners en hebben de instellingen voor zware behandeling financiële problemen opgelopen door minder inkoop van vaste plekken door gemeenten. Gevolg nog meer wachtlijsten voor de zwaardere problematiek. Nu is de vraag of het nuttig is om meer te gaan behandelen? Volgens van Dam is niet gebleken dat meer behandelingen tot verbetering hebben geleid. De zogenaamde ‘behandel paradox’. 

Piek mentale problematiek start in de puberteit

De piek van de start van psychische problemen zit rond de puberteit. Dus bij jongeren rond 14/15 jaar. Zijn er ook externe factoren die het mentale welbevinden in de laatste jaren ingrijpend hebben beïnvloed? Ja zeker, zegt Levi van Dam. Bijvoorbeeld de smartphone. Sinds 2008 is de iPhone beschikbaar in Nederland. Kinderen die toen geboren zijn, zijn nu 15/16 jaar. Deze groep is opgegroeid met smartphone en sociale media. In de periode van de puberteit ervaren veel jongeren onzekerheid in hun zoektocht naar identiteit. Die zoektocht is ingewikkelder geworden doordat die niet alleen offline plaatsvindt, maar ook heel veel online. En er zijn volgens Van Dam nieuwe identiteitsproblemen bij gekomen zoals genderfluïditeit. Er komt veel op jongeren af. Dat levert keuzeproblemen (vooral vanuit online) op. Van Dam haalt in zijn oratie psycholoog Barry Schwarz aan met zijn ‘paradox of choice’. Hij stelt dat hoe meer opties we hebben, hoe minder tevreden we zijn met onze beslissing. Een keuze uit 3 potjes jam levert makkelijk een bevredigende keuze op. Een keuze uit 20 potjes jam kan verlamming opleveren en soms zelfs geen aankoop. 

Voor Levi van Dam is de hoofdboodschap dat we beter moeten leren omgaan met mentale worstelingen. Het gaat om het ontwikkelen van veerkracht. Van Dam maakt de vergelijking met de trampoline. Je springt op, je landt en veert weer op. Een trampoline is een netwerk van draden om de vering te bewerkstelligen. Voor mentale veerkracht heb je ook een netwerk nodig. De beste voorspeller voor levenslang geluk is het hebben van betekenisvolle relaties. Dat vormt een netwerk. 

We kennen voor de ontwikkeling van onze fysiek de sportschool. We zouden ook een mentale school moeten hebben!

MDMA en transcendente ervaringen

Levi van Dam is bezig met een onderzoek waarbij jongeren een gecontroleerde dosis MDMA krijgen toegediend. Dat is de werkzame stof in XTC pillen. MDMA werkt stimulerend en bewustzijnsveranderend. Gebruikers voelen zich opgewekt, blij, warm, gelukzalig en verliefd. Ze zijn open en hebben behoefte aan contact met anderen. Muziek wordt intenser beleefd en met MDMA op kan uren in trance worden doorgedanst. Dat laatste maakt XTC zo populair in het uitgaansleven. Van Dam wil in dit onderzoek jongeren transcendente ervaringen laten beleven. Een gevoelstoestand of gemoedstoestand van de geest waarbij je een hoger bewustzijn ervaart. Iets ongrijpbaars ervaren. Ze moeten boven zichzelf uitstijgen. Het idee is dat door de transcendente ervaringen de mentale worstelingen gerelativeerd worden, zodat jongeren er makkelijker mee om kunnen gaan. 

Waar is school in het verhaal van Levi van Dam?

Het is erg voor de hand liggend dat de aandacht voor het mentale welbevinden een belangrijk onderwerp is voor het voortgezet onderwijs. In die periode zit immers de piek van de start van psychische problemen. Programma’s mentale gezondheid op scholen lopen volgens Van Dam tegen een hardnekkig probleem aan: de lage motivatie van leerlingen. Dat is de reden waarom hij projecten zoekt buiten school om aan te sluiten bij activiteiten in hun vrije tijd die hun wel motiveren. Bijvoorbeeld de ‘mentale wasstraat’ tijdens een muziekfestival. Een uitnodiging om aan psychisch welzijn te werken door een combinatie van ademhalingsoefeningen, een ijsbad en klankschaalgeluiden. Van Dam is betrokken bij de app Super Chill, die kinderen helpt te ontspannen en om te gaan met prikkels.

De ongemotiveerdheid voor lessen is funest voor leren. Voor effectief leren is motivatie essentieel. Van Dam kiest nu zijn projecten buiten school, maar dat is wel heel zonde. Op school is immers de uitgelezen kans om de kwetsbare doelgroep het veerkrachtig opgroeien systematisch en meerjarig te laten ontwikkelen. Een reden om het roer om te gooien in het voortgezet onderwijs? Het leerprogramma zal moeten aansluiten bij interesses, leervragen en passies van leerlingen. Leerlingen en docenten zitten nu teveel in het keurslijf van lessentabellen, roosters, vast curriculum, heel veel losse vakken, toetsen en examens. Er is te weinig tijd voor systematisch aandacht voor de grote maatschappelijke thema’s waar jongeren mee worstelen in hun zoektocht naar identiteit. Thema’s als het klimaat, racisme, wooncrisis, maar ook de uitdagingen van artificiële intelligentie. En voor allerlei levensvragen. Al die vragen, onzekerheden, worstelingen werken in op het welbevinden van jongeren. De school is bij uitstek de plek waar deze elementen een plek moet krijgen, gekanaliseerd moeten worden. De bedoeling van onderwijs is in het traditionele onderwijs sterk gericht op het halen van een diploma. Het zou gekanteld moeten worden naar: het toerusten van jongeren om zichzelf te kunnen ontwikkelen tot veerkrachtige burgers met persoonlijk welbevinden en een positieve bijdrage tot de samenleving. 

Michiel Verbeek

Hier kun je de hele oratie van Levi van Dam bekijken: https://hva-uva.cloud.panopto.eu/Panopto/Pages/Viewer.aspx?id=52ad8e6e-63a8-4619-9edf-b1fb00b3d65d