In een samenleving die steeds meer lijkt te verharden, klinkt de roep om dialoog en nuance luider dan ooit. Filosoof Bart Brandsma is een veelgevraagd spreker op het gebied van polarisatie, maar blijft doorgaans weg van talkshows. Waarom? Omdat een setting van hoor en wederhoor, waarin standpunten botsen, juist olie op het vuur gooit. In plaats daarvan ontwikkelde Brandsma een krachtig denkkader dat helpt om polarisatie te begrijpen en er effectief op te reageren. Zijn inzichten zijn waardevol voor iedereen die dagelijks met spanningsvelden te maken zoals: burgemeesters, politie, docenten, journalisten, en wetenschappers.

Bart Brandsma verzorgt veel masterclasses en workshops in binnen- en buitenland bij organisaties die veel last hebben van polarisatie. Denk aan burgemeesters, politie, docenten, journalisten en wetenschappers. Hij behandelt dan een denkrichting met drie basiswetten, vijf rollen en vier gamechangers om te depolitiseren. Vooraf maakt hij duidelijk dat polarisatie niet alleen maar slecht is. Nelson Mandela zorgde ook voor polarisatie. Polarisatie is een gedachteconstructie die je bijna niet met argumenten kunt ontzenuwen. Het is wij-zij-denken. Het gevaarlijke is dat je ook zonder keuze aan een kant kunt worden geplaatst, zoals in het geval van Sigrid Kaag, die door Geert Wilders bewust tegenover "het volk" werd gepositioneerd.

De drie basiswetten van polarisatie

Brandsma introduceert drie wetten die de kern vormen van zijn model:

1. Polarisatie is geen conflict: Een conflict kent drie kenmerken: een duidelijke plaats, een afgebakende tijd en een aanwijsbare probleemeigenaar. Polarisatie daarentegen is een gedachteconstructie die zich afspeelt in ons hoofd. Het is het bekende wij-zij-denken: elite versus volk, stad tegenover platteland, woke tegenover anti-woke. Het is gedachte-gedreven, niet feitelijk of plaatsgebonden. De Makkabi rellen in Amsterdam vormden aanvankelijk een conflict. Het voldeed aan de drie eigenschappen. Maar het werd een vorm van wij-zij-denken. Een Kamerlid was er als de kippen bij door te vertellen dat het om jochies op scooters ging die aanhangers van Makkabi opjoegen. En we weten wel wat hun etniciteit is! 
2. Polarisatie heeft brandstof nodig: Positief of negatief. Vooroordelen, framing en herhaling versterken het wij-zij-denken. Het vergroot de kloof tussen polen. In deze tijd van sociale media zijn er erg veel middelen beschikbaar om brandstof te leveren.
3. Gevoelsdynamiek overheerst: Feiten verliezen terrein, emoties winnen. Polarisatie spreekt de onderbuik aan, niet de ratio. De ratio erodeert door het wij-zij-denken. Veel onderbuikgevoel met veel niet rationele gevoelens. Gevoelens en emoties worden steeds belangrijker en feitelijke informatie heeft steeds minder impact.

Vijf rollen in het krachtenveld

Brandsma onderscheidt vijf rollen in de dynamiek van polarisatie:

1. De Pusher: De brandstofleverancier die polen versterkt. Denk aan Geert Wilders of Donald Trump als überpusher, Marc van der Oever van Farmers Defence Force, maar ook iemand als Greta Thunberg. De pusher vormt polarisatiedruk op de silent.
2. De Joiner: De meeloper met nuance. Niet extreem, maar wel gekant.
3. De Silent: De zwijgende middengroep. Beroepsneutralen zoals rechters, docenten en politiemensen.
4. De Bruggenbouwer: Bemiddelaar tussen de kampen, maar onbedoeld vaak brandstofleverancier door beide zijden een podium te geven. De bruggenbouwer is op zoek naar dialoog, op zoek naar verschillen en pijnpunten om die te verzachten. Kijken of de polen kunnen matigen, maar wat er daadwerkelijk gebeurt is meer brandstof leveren. De bruggenbouwer geeft al snel podium aan de pushers, zonder dat te willen. 
5. De Zondebok: Wanneer de polen extreem worden en het midden verdwijnt, ontstaat de roep om een schuldige.

Vier gamechangers om te depolariseren

Om de negatieve spiraal te doorbreken, biedt Brandsma vier gamechangers:

1. Focus op het midden: Laat de extremen los en investeer in de Silent.
2. Verantwoord het onderwerp: Sluit aan bij de dilemma's van het midden, niet bij standpunten. Dilemma's naar boven luisteren, zoals Brandsma dat zo mooi zegt. Wat zit er achter standpunten?
3. Verander van positie: Neem leiderschap over het midden, bijvoorbeeld als wijkagent of bestuurder die relaties opbouwt.
4. Verander van toon: Gebruik verhalen en dialoog in plaats van debat. Johan Remkes gaf hier een voorbeeld van toen hij als luisteraar en onafhankelijk voorzitter optrad in het boerenprotest en geen bemiddelaar wilde zijn.

Politieke lessen: het midden versterken

De beweging van politiek leider van de VVD, Dilan Yesilgöz, richting de rechterflank om PVV-stemmen te winnen, leidde tot een averechts effect: versterking van de PVV en verlies voor de VVD. Dit een schoolvoorbeeld van hoe het verlaten van het midden richting een pool, leidt tot versterkte polarisatie. Politici vanuit het linkse kamp hebben de neiging om de verderfelijke meningen van extreem rechts te bestrijden en proberen soms ook bruggen te bouwen. De constatering van Bart Brandsma is dat die aanpakken niet het gewenste resultaat zullen opleveren. Zijn advies voor linkse politici is: versterk het midden. Zoek de dilemma’s op van het midden, ontwikkel leiderschap vanuit dat midden en kom met hele concrete voorstellen. En stop met je alleen maar verzetten tegen ‘zij’. Mooie uitdaging in de Nederlandse politiek voor Frans Timmermans, Rob Jetten en Henri Bontebal. En misschien dat Yesilgöz of haar opvolger ook weer die positie gaat opzoeken. 

Een pleidooi voor de dialoog

In tijden van polarisatie voeren we vooral discussies, debatten en monologen. Wie wil depolariseren, moet ruimte maken voor dialoog en storytelling. Geen gevecht over standpunten, maar een gezamenlijke zoektocht naar onderliggende waarden en dilemma’s.

Onderwijs als voorbeeld: de Ierse aanpak

Brandsma verwijst in zijn lezingen naar een school in Ierland die een radicaal andere aanpak kiest bij conflicten. Daar wordt niet gevraagd naar meningen, maar naar drie reflectieve vragen:

1. Wat weet ik ervan?
2. Wat wil ik vragen?
3. Wat heb ik geleerd?

Deze aanpak stimuleert kritisch denken en reflectie en voorkomt dat kinderen elkaar vastzetten in kampen. Misschien kunnen ook de politiek en journalistiek hiervan leren. Minder nadruk op standpunten en meningen, meer focus op gezamenlijke verkenning en vraagstukken doorgronden. Het zou fijn zijn als de journalistiek zich ook iets meer gaat bedienen van deze vragen en iets minder alleen maar naar meningen vragen. Daar hebben we er een beetje teveel van. Laat de journalistiek en de politiek dilemma’s meer ‘naar boven proberen te luisteren’ en met elkaar op te denken in plaats van tegenpolen voor de camera een potje laten knokken. Misschien dat we dan wat meer echte problemen van mensen kunnen oplossen. 

7 april 2025

Dit artikel is een bewerkte en toegankelijke samenvatting van het denken van filosoof Bart Brandsma over polarisatie, bedoeld als inspiratie voor professionals, beleidsmakers en iedereen die verandering wil brengen in een steeds meer verdeelde samenleving.

De podcast: https://open.spotify.com/show/03jbVDsHVRBeZU5LlKhuei?si=398c14ef09184b67

Bijdrage van Bart Brandsma in Pakhuis de Zwijger vanaf 51 minuten:

https://www.youtube.com/watch?v=kzmSVt3rsCU&t=2s