Tien jaar Agora onderwijs

Tien jaar Agora onderwijs wordt gevierd met een prachtig boek van de twee grondleggers. Je mag geen eisen aan leerlingen stellen is het deel van Sjef Drummen. Maak van een kunstwerk van je leven is de titel van het deel van Jan Fasen. Eén boek met twee voorkanten. Het is een prachtig boek geworden van een uniek concept dat de komende tien jaar veel navolging verdient.

Het is prachtig vormgegeven door Debby Peeters, het leest heel fijn, je kunt het in een keer uitlezen (wat ik heb gedaan), maar je kunt ook in de loop van de tijd onderdelen apart lezen. Naast de bijdragen van Drummen en Fasen zijn er ook 13 bijdragen van wetenschappers opgenomen en zitten er tal van verwijzingen in naar boeken, artikelen en filmpjes met een QR code. Dat levert interessante intermezzo’s op tijdens het lezen. Maar bovenal geeft het boek aan hoe de praktijk de theorie waarmaakt en hoe liefdevol onderwijs kan zijn als je de ontwikkeling van het kind en de jongere centraal stelt. Het concept bewijst innerlijke samenhang en wordt degelijk onderbouwd. Als je het traditionele onderwijs langs de meetlatten legt waar Sjef Drummen en Jan Fasen Agora langs leggen, dan zal het traditionele onderwijs door de hoeven zakken.

Je mag geen eisen aan leerlingen stellen

In een van de vele interviews met Sjef Drummen vertelde hij dat je een kind of jongere nooit moet zeggen wat hij of zij moet leren. Laat het kind of jongere zelf aangeven wat hij of zij wil leren. Als die autonome keuze is gemaakt dan mag je van Sjef de leerling vol proppen met kennis, zei hij tijdens de boekpresentatie op 28 september. Als een leerling een dt-fout maakt, kun je als leraar onmiddellijk het Kofschip uitleggen, maar als coach kun je ook vragen of de leerling van het Kofschip heeft gehoord. Als dat niet zo is, dan laat de coach de leerling het fenomeen opzoeken. Als hij dan nog vragen heeft, is hij welkom. Het leraarschap is niet het vullen van hoofden met kennis, maar moet vuur ontbranden bij leerlingen om zelf dingen uit te laten zoeken en te willen leren. 

Leerlingen in Nederland scoren in Europese ranglijstjes ontzettend laag op motivatie voor lessen. Ze gaan wel graag naar school om met leeftijdsgenoten om te gaan, maar motivatie voor inhoud van leerprogramma’s is ver te zoeken. Eigenlijk raar dat dit niet als het grootste probleem in het onderwijs wordt gezien. Voor leren is motivatie immers een essentieel ingrediënt!

Al vroeg in het boek worden de belangrijke kenmerken van Agora onderwijs doorgenomen. De eerste is het relationele autonoom leren. Nieuwsgierigheid is de basis van de autonoom lerende, maar leren heeft ook een relationele kant. De lerende houdt rekening met de ander. Dat levert een sociale en empathische kant op. Het tweede kenmerk is je leert voor een ander. De maatschappij bepaalt wat van waarde is. Wie leert voor de ander voegt waarde toe aan de maatschappij en vergroot aller welvaart. Als je een goede arts of timmerman wil worden, zal dat ‘goed’ door anderen worden bepaald. Het derde kenmerk is de onveranderlijke dagindeling op Agora. Een strakke structuur waarbinnen veel vrijheid is: 1. dagstart; 2. werken aan challenges of masterclasses of sporten; 3. stilte moment waarin gelezen of gemediteerd wordt; 3. werken aan challenges of masterclasses of sport en 4. dagsluiting. Bij Agora hebben leerlingen geen last van plotselinge lesroosterwijzigingen of gaten in het rooster met tussenuren.

Het vierde kenmerk is van ego naar eco. Het ‘wij’ staat centraal in de gemeenschap van potentieelontwikkeling. Agora laat zich graag toetsen aan de wetenschap. De zelfdeterminatie theorie van Edward Deci en Richard Ryan is een belangrijk voorbeeld. Effectief en betekenisvol leren kent drie basisbehoeftes: 1. Autonomie, een vorm van zelfbeschikkingsrecht. Zelf keuzes kunnen maken. 2. Competentie. Voor leren is het van belang dat nieuwe kennis aansluit bij bestaande kennis. Dit betekent dat coaches goed moeten weten waar leerlingen staan om nieuwe dingen op vruchtbare grond te laten landen. Je moet eens kijken wat hier in het traditionele onderwijs van wordt gemaakt. Over hoeveel leerlingen wordt nieuwe stof uitgestort dat zeker niet bij iedere individuele leerling land? Dat is nu precies de makke van curriculumgericht onderwijs. Niet het individueel leren is prioriteit, maar het doornemen van een aantal hoofdstukken uit een methode door een leerkracht. En 3. Verbondenheid. Leerlingen komen niet tot leren als de relatie met anderen niet op orde is. We doen het samen; de behoefte om ergens bij te horen. Volgens hoogleraar sociaal-cognitieve neurowetenschappen, Harold Bekkering, zijn onze hersenen een voorspellingsmachine. ‘Wat is de hoofdstad van de provincie Noord-Holland? Als je het niet direct weet is de kans groot dat je hersenen Amsterdam voorspellen. Dat is niet goed, het is Haarlem. Als je vervolgens niet goed leert van fouten, dan is de kans groot dat over enige tijd dezelfde fout wordt gemaakt. Bij een fout of verrassing wordt het beeld verstoord en moeten we met het inzicht van de werkelijkheid het beeld bijstellen. Op basis van dit inzicht zegt Sjef Drummen: maak een feestje van het maken van fouten!

Bij Agora kiest een leerling voor een eigen leervraag, een challenge. De coach zal de context bewaken waarin de leerling tot ontwikkeling komt. De coach zal de leerling bevragen, geeft adviezen, waarschuwt voor gevaarlijke of domme afslagen, ondersteunt en brengt verschillende perspectieven onder de aandacht. Met een challenge wordt onzekerheid en het onbekende binnengehaald. Daarover staat een prachtige quote van Deepak Chopra in het boek: Onzekerheid is de vruchtbare grond van pure creativiteit en vrijheid. Onzekerheid betekent elk moment van ons bestaan in het onbekende stappen. Zonder onzekerheid en het onbekende is het leven slechts de banale herhaling van versleten herinneringen. Het traditionele onderwijs mist de verrassing met als gevolg dat veel leerlingen het onderwijs ‘saai’ vinden. Het zit ook in de voorspelbaarheid van roosters, leerboeken, huiswerk, toetsen en het didactische handelen van de instruerende leraren. En al die losse vakken maakt het er ook niet beter op. Het is alsof je een salade opdient in losse onderdelen!

Weg met het leerstofjaarklassensysteem en de verschillende schooltypen

Agora scholen zijn rijksgefinancierd en moeten uiteindelijk in het VO opleiden voor een diploma. Als het aan Drummen en Fasen ligt moet de indeling vmbo, havo en vwo allemaal afgeschaft worden. Dan zijn we ook direct verlost van de goedbedoelde verhalen over het belang van vmbo. Met goedbedoelde praatjes over het vmbo poets je opvattingen en ervaringen van leerlingen niet weg. Op Agora volgen leerlingen individuele leerroutes en werken leerlingen met een vmbo-, havo- en vwo-advies van de basisschool probleemloos samen in challenges. Ze hebben geen last van de toetsterreur uit het traditionele onderwijs. Na afronding van een challenge is geen aparte toets nodig, omdat uit de uitwerking van de challenge valt op te maken wat er geleerd is. Het leerstofjaarklassensysteem vinden we niet terug op Agora. Kinderen en jongeren van verschillende leeftijden zitten bij elkaar in een groep. Agora biedt inclusief onderwijs. Ieder kind en jongere is uniek met eigen kwaliteiten. Iedere coach begeleidt dagelijks een vaste groep van 15 tot 18 kinderen of jongeren. Ieder kind en jongere wordt gezien en geholpen zichzelf te ontwikkelen.

De draagbalken van het onderwijshuis

Jan Fasen beschrijft uitgebreid zijn ervaringen als schooldirecteur. Het werken op verschillende scholen leverde steeds meer de prangende vraag op: waarom doen we de dingen zoals we die doen? Dat heeft geleid tot ideeën over de noodzaak van ‘ontscholen’. Dat valt niet mee, omdat er geen organisatie bestaat die zo onneembaar en geperfectioneerd in elkaar zit als de schoolorganisatie. Fasen schets in het boek de acht draagbalken van het traditionele onderwijshuis die hij bij Agora heeft gesloopt. 

Agora is een plein. Het is een plek waar de verwondering en nieuwsgierigheid van de leerlingen geprikkeld worden door wie er zijn, wat er is en gebeurt. Alles op het plein bruist van het leven dat leerlingen aanmoedigt, inspireert, uitdaagt en uitnodigt om in beweging te komen en op verkenning en onderzoek uit te gaan. Agora sluit aan bij de 8 pijlers van ontwikkelingsgericht onderwijs: 1. Verbondenheid; 2. Nieuwsgierigheid; 3. Verbeeldingskracht; 4. Autonomie; 5. Empathie; 6. Competentie; 7. Vertrouwen en 8. Metacognitie van leren (de kennis en vaardigheden om het eigen denken, handelen en leren te organiseren, te sturen en te controleren). 

De randvoorwaarden voor een succesvolle Agora zijn volgens Jan Fasen: een adaptieve sociale infrastructuur, de leerling is een self-directed learner en dankzij de leerling ontstaat het leerprogramma.  

Scholen of verwonderingspaleizen?

Als het aan Sjef Drummen ligt worden er geen scholen meer gebouwd, maar verwonderingspaleizen. Misschien zitten nog niet alle Agora’s in een verwonderingspaleis, maar als je de meeste Agora’s binnenloopt valt het verschil met traditionele scholen onmiddellijk op. Er zijn veel verschillende ruimtes. Binnen een grote ruimte hebben leerlingen in een vaste heterogene coachgroep allemaal een eigen vormgegeven werkplek. 

Advies aan alle schoolbestuurders

Wat zou het mooi zijn als heel veel schoolbestuurders dit mooie, interessante en inspirerende boek cadeau zouden geven aan alle docenten van de scholen die onder hun bestuur vallen. Om vervolgens een aantal mooie gesprekken te voeren over de bedoeling van onderwijs en of er onderdelen in het boek zitten die op de eigen school overgenomen zou moeten worden genomen. De kans is niet ondenkbaar dat er dan veel nieuwe Agora’s bijkomen!

Michiel Verbeek

Hieronder Sjef Drummen en Jan Fasen tijdens de boekpresentatie op 28 september 2023