Is het niet raar dat als je 5 jaar op de havo of 6 jaar op het vwo hebt gezeten nog tentamens en een examen moet doen om te laten zien wat je weet en kan? Wat is er dan gebeurd al die jaren? Blijkbaar heeft het docententeam aan het einde van de rit helemaal geen scherp beeld van de competenties en kwaliteiten van iedere individuele leerling en weten ze niet voor welke vervolgopleiding de leerlingen goed zijn uitgerust. 

Ze hebben na jaren begeleiding de objectivering van controleerbare cijfers nodig. Maar als toetsen zo belangrijk zijn, gaan leerlingen zich toeleggen op het maken van toetsen. Als je ouders een beetje geld hebben, kun je je kansen vergroten met hulp van schaduwonderwijs. Wel jammer dat het zweten vlak voor de toets maar zeer beperkt kennis en vaardigheden opslaat in het langetermijngeheugen. Maar ja, is dat belangrijk als het uiteindelijk gaat om het behalen van een toegangsticket voor een vervolgopleiding? Wat weten we eigenlijk van leren? Het lastige is dat je niet kunt zien of een leerling bezig is met leren. Het werkt heel anders dan bij tomaten plukken. Daarvan kun je de handeling zien, groei in de plukvaardigheid en het resultaat. De leraar die voor een groep van 25 leerlingen een goede les geeft, weet nog niet of er geleerd is. Het verhaal van de leraar moet eerst aankomen bij de leerling. Die moet immers leren. Staat die niet ‘aan’, dan komt er niets binnen. Staat de leerling wel aan, dan moet er nog een tweede drempel worden overwonnen. Er moet aandachtig opgelet worden om het verhaal goed te verwerken. Het is niet moeilijk om je voor te stellen dat veel nauwkeurig voorbereide verhalen van leraren helemaal niet doorkomen en leiden tot echt leren. We weten uit de wetenschap dat effectief leren het beste plaatsvindt als een leerling gemotiveerd is voor de lesstof. Vanuit een intrinsieke motivatie en vanuit extrinsieke motivatie als de lesstof past bij de waarden van leerlingen of relevant is voor bijvoorbeeld een vervolgopleiding. Het helpt enorm als leerlingen zelf keuzes kunnen maken in waar ze mee bezig gaan. Als ze meer autonomie krijgen. Meer regie op hun eigen leerproces. 

Maak gebruik van de kracht van jongeren

Jongeren in de leeftijd van 11/12 tot 18/19 jaar zijn volop in ontwikkeling. Lichamelijke veranderingen zijn voor veel jongeren zeer ingrijpend. Het proces van loskomen van ouders doet z’n intrede. Van het werk van Eveline Crone en Jelle Jolles weten we dat de periode 12-25 jaar een vormende fase is in de hersenontwikkeling en identiteitsontwikkeling van jongeren. Jongeren worden beperkt in de drie kernbehoeftes van deze levensfase: exploratie/de wereld ontdekken, diepe en intieme vriendschappen vormen, en de fundamentele behoefte om bij te dragen en impact te hebben. De eerste twee zijn waarschijnlijk wel bij iedere docent bekend, maar dat wil niet zeggen dat er in de lessen op een structurele en systematische op wordt ingespeeld. De fundamentele behoefte om impact te maken zou gebruikt moeten worden bij het confronteren van jongeren met grote maatschappelijke vraagstukken. Er wordt een geweldig potentieel onbenut gelaten. De middelbare scholieren van nu zijn onze toekomstmakers. Een veerkrachtige generatie met zelfvertrouwen en respect voor de medemens is in ons aller belang. Daarvoor zal een basis gelegd moeten worden in het funderend onderwijs. We leven in een tijd met een aantal grote maatschappelijke veranderingen. Denk aan het groeiende verschil tussen arm en rijk, kansenongelijkheid, de maatschappelijke gevolgen van klimaatverandering en de energietransitie, de democratie die onder druk staat en de ontwikkeling van AI (artificiële intelligentie). De generaties GenZ en GenAlpha zijn de eerste generaties die eerder konden swipen dan lopen. Voor een grote groep jongeren is de online wereld minstens zo belangrijk als de offline wereld. De aantrekkingskracht van het scherm is sterk. Voor contact met vrienden, games, informatie en vermaak. De algoritmes op de socials zijn op maat gesneden met een permanente vertoning van filmpjes die je leuk vindt. Raak daar maar eens van los. Op school wordt het mobieltje in de ban gedaan, maar weerstand bieden aan de aantrekkingskracht van het scherm wordt niet systematisch aangeleerd. Bij bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties verandert de vraag naar competenties van medewerkers. Er is steeds meer behoefte aan competenties als creativiteit en kritisch denken, goed kunnen samenwerken en communiceren en medewerkers die burgerschap en een positief karakter hebben ontwikkeld. Om die competenties te voeden in de schooltijd moet gedacht worden aan wat psychologe Angela Duckworth Grit noemt, gepassioneerdheid en toewijding gecombineerd met doorzettingsvermogen. Nieuwsgierigheid moet na de basisschool met meer inspanning geprikkeld moeten worden. Aan zelfbeheersing en het opbouwen van zelfvertrouwen zal systematisch gewerkt moeten worden. Het is een grote uitdaging voor het voortgezet onderwijs om daar ruimte voor te maken. Misschien moeten we de dialoog aandurven om ruimte te maken voor elementen die essentieel zijn voor succesvol wereldburgerschap. Ten koste van bestaande vakken en het keurslijf van het examen.

Waarom wordt een leerling verplicht om naast Nederlands en Engels nog een taal of soms twee talen te leren. Voor veel leerlingen volstrekt zinloos. Daar komt bij dat neurowetenschapper André Aleman het een mythe noemt dat het op latere leeftijd veel moeilijker is om een nieuwe taal te leren. Zeker met veel intrinsieke motivatie is dat prima te doen. Als we de basisvaardigheden beperken tot Nederlands, Engels, rekenen/wiskunde en geschiedenis (voor cultuuroverdracht), dan ontstaat er veel tijd voor eigen leervragen van leerlingen, vakoverstijgende projecten, uitdagende hackatons (een opdracht waarin groepen leerlingen strijden om binnen een korte tijd de beste en meest innovatieve oplossingen te bedenken voor strategische vraagstukken), leerwerken bij bedrijven en maatschappelijke organisaties, inspiratiesessies van externe deskundigen, iedere dag de mogelijkheid voor leerlingen om te kiezen voor sport, muziek, kunst & cultuur, programmeren, fotografie, films en video’s maken enz. 

Een andere schoolorganisatie

Kunnen we school zodanig vormgeven dat leerlingen school niet zien als een noodzakelijk kwaad, maar een inspirerende plek waar ze ruimte krijgen voor persoonlijke en sociale ontwikkeling en goed uitgerust worden met kennis, ervaringen en vaardigheden die ze nodig hebben om ‘in de wereld’ te komen? Willen we dat voor iedere leerling, dan moeten we school organiseren rond de ontwikkeling van iedere individuele leerling. Het proces wordt belangrijker dan de output. De grote hoeveelheid toetsen is niet meer nodig als in de opdrachten die leerlingen uitvoeren de toets of er geleerd al is ingebakken. Leerlingen krijgen autonomie in hun eigen leerproces. Eigen leervragen kunnen het startpunt zijn van de ontwikkelingsreis. Docenten en coaches ondersteunen de leerlingen in de uitwerking van hun eigen leervragen en voegen daar kennis aan toe en helpen bij het betrekken van externen. Docenten en coaches weten precies wat de kerndoelen van het Rijk zijn. Met die kennis in het achterhoofd worden leerlingen ondersteunt, geconfronteerd met andere perspectieven, uitgedaagd en soms gestuurd. We kennen op vrijwel alle scholen het mentoraat. Iedere leerling heeft een mentor, maar hoeveel tijd heeft de mentor voor de individuele leerling? Is er tijd en ruimte voor het opbouwen van een hechte relatie? Als leerlingen buiten lessen om op school veel meer zelfstandig werken aan dingen die ze leuk, interessant of uitdagend vinden, dan ontstaat er meer tijd voor leraren om de coach rol meer handen en voeten te geven. Het mentoraat wordt pas serieus als een coach dagelijks een groep leerlingen begeleidt. Dan kan er een echte relatie worden opgebouwd. Dan mag je van een leraar/coach verwachten dat hij/zij goed kan inschatten waar de leerling voor warm loopt, hoe de thuissituatie is, hoe de leerling leert, wat de leerling geleerd heeft en wat hij/zij nodig heeft aan ondersteuning en begeleiding. Alle activiteiten en prestaties van leerlingen worden opgeslagen in een portfolio, zodat iedereen precies aan het einde van de schoolperiode kan nagaan wat de individuele leerling heeft gedaan en geleerd en voor welke vervolgopleiding of plek op de arbeidsmarkt ze uitstekend zijn voorbereid.

Agora is de grootste vernieuwingsbeweging in Nederland

Er zullen komend schooljaar veel scholen met verbeterslagen en ontwikkelingstrajecten aan de slag gaan. Vaak gericht op een onderdeeltje van het gehele systeem. Het gevaar is dat zo’n ontwikkeling bij dat deeltje blijft en vrij snel business as usual terugkeert. Er zijn scholen en scholengroepen die een tweesporenbeleid voeren: het bestaande beter maken en daarnaast een transitietraject. Voor het transitietraject wordt veel gekeken naar Agora. Waarschijnlijk is Agora momenteel de grootste onderwijsvernieuwingsbeweging. Agora heeft op veel onderdelen van het onderwijssysteem tegelijk het roer omgegooid. Met inmiddels 10 jaar ervaring hebben ze succes en bestaansrecht bewezen. Agora maakt echt werk van ontwikkelingsgericht onderwijs en helpt bij het terugdringen van een aantal hardnekkige problemen in het onderwijs als: gebrek aan motivatie bij leerlingen voor de lesstof, de groeiende groep thuiszitters, de vlucht in het schaduwonderwijs door het belang van toetsen en natuurlijk het lerarentekort. Het zou fijn zijn als veel meer ouders, kinderen, jongeren en docenten naast het traditionele onderwijs ook voor bijvoorbeeld Agora kunnen kiezen. Een uitnodiging aan scholengroepen! 

Ik wens iedereen een inspirerend nieuw schooljaar toe met goed onderwijs en wijsheid om het onderwijs te ontwikkelen, te verbeteren en te vernieuwen en het lef voor transitie.

Michiel Verbeek, oud-docent Economie en auteur van het boek ‘Wie durft deze school aan?’