De peilers hadden alle richtingen binnen het electoraat goed voorspeld, maar de omvang voor een aantal partijen niet. De grootste partij voor de verkiezingen heeft flink misgegokt. Het asiel en migratie debat is door de media niet in juiste proporties teruggebracht, maar op de spits gedreven. Links had geen overtuigend verhaal voor de toekomst. En de slogan van Wilders ‘De Nederlander op 1’ sprak heel veel kiezers aan.

Het kabinet Rutte 4 heeft 543 dagen (bijna 1,5 jaar) gediend, nadat er 299 dagen nodig waren voor de totstandkoming. Mark Rutte heeft vroegtijdig een einde gemaakt aan zijn eigen kabinet. Waarschijnlijk met de gedachte er beter uit te komen na de verkiezingen. Het resultaat van de kamikaze daad van de VVD is de deur open zetten voor een kabinet met de PVV en de VVD van de eerste plek naar de derde plek in zetelaantal. GroenLinks/PvdA staan nu op plek 2. 

Op donderdag 23 november werd iedereen wakker met de PVV als grootste partij in de Volksvertegenwoordiging met 37 zetels. Voor sommigen levert dat hoop op echte verandering en voor anderen was het een nachtmerrie. De verkiezingen hebben geen einde gemaakt aan de versplintering en geen grote partijen opgeleverd. Slechts 4 partijen met 20 of meer zetels en verder 11 partijen met minder dan 10 zetels. Kijk je naar grote blokken dan valt de aardverschuiving wel weer een beetje mee.

Het extreem rechtse kamp is sinds de komst van Wilders in 2006 meer dan verviervoudigd. De winst ten opzichte van de verkiezingen in 2021 is 13 zetels. Het progressieve kamp verliest 12 zetels. Het rechtse midden is nog steeds solide het grootste blok. GroenLinks/PvdA heeft weliswaar ten opzichte van 2021 8 zetels gewonnen (van 17 naar 25), maar het is niet indrukwekkend tegenover het verlies van D66 van 13 zetels (24 naar 9). Net als andere verkiezingen vindt er uitruil plaats tussen GroenLinks/PvdA en D66.

Rob Wijnberg en Simon van Teutum

De hoofdredacteur van De Correspondent, Rob Wijnberg, heeft een rake videoboodschap op zijn platform geplaatst. ‘Nederland heeft op 22 november gekozen voor een terugkeer naar een gelogen verleden. Het verhaal van een wereldwijde politieke beweging, beter bekend als het nostalgisch nationalisme’. Hij noemt ook de chronische tekortkomingen van de bestrijders van het nostalgisch nationalisme. Het verhaal van de progressieven was niet goed. Geen verhaal om naar te verlangen. Als de vooruitgang geen verhaal heeft, bepaalt het verleden de koers!’ De videoboodschap is een aanrader.

Simon van Teutum, ook werkzaam bij De Correspondent voegde toe dat Geert Wilders 22 november niet tot minister-president verkozen is, maar tot de grootste van 15 dwergen, met 24,7% van de stemmen. De aanval op de zittende macht was al ingezet door Caroline van der Plas met de BBB. Zij haalden via de Provinciale Statenverkiezingen in maart 2023 al 21,3% van de stemmen voor de Eerste Kamer. 

Dilan Yesilgöz heeft de PVV groot laten worden

De VVD heeft ongetwijfeld heel bewust het eigen kabinet op asiel laten klappen. Voor de BBB zouden verkiezingen zo vlak na de monsteroverwinning bij de Provinciale Staten misschien net iets te vroeg komen. Een ideale kans om de BBB beperkt te houden en kiezers van de PVV over te laten komen. De VVD maakte immers duidelijk dat stevig asielbeleid bij de VVD in goede handen zou zijn. Simon van Teutum ging voor de keuze van de VVD te rade bij Tarik Abou-Chadi, universitair hoofddocent in Oxford en expert in radicaal-rechtse partijen. ‘De groei van radicaal-rechtse partijen komt doordat mainstream rechtse partijen de standpunten van radicaal-rechts hebben genormaliseerd. Partijen als de VVD zijn zo dicht naar radicaal-rechts opgeschoven, dat kiezers uiteindelijk voor het origineel kozen’. Abou-Chadi concludeert op basis van uitgebreid eigen onderzoek: ‘Er is geen enkel bewijs voor de stelling dat het overnemen van de standpunten of de retoriek van rechts-populisten deze partijen kleiner maakt’. Met rechtse praat maak je radicaal rechts juist groter. De VVD was dus gewaarschuwd! 

Dilan Yesilgöz heeft tijdens de verkiezingscampagne gebroken met de lijn van Marc Rutte om niet met de PVV in een regering te willen. Zij wilde de PVV niet uitsluiten, omdat ze geen kiezer wilde uitsluiten. Een raar standpunt, dat door de media als zoete koek vrolijk werd herhaald. Met het uitsluiten van een partij om een regering mee te vormen sluit je helemaal geen kiezers uit. De PVV werd plotseling salonfähig. De tweede grote fout van Yesilgöz en de VVD was te denken dat als je het kabinet laat klappen op asiel, dat je dan kiezers die ooit door dit onderwerp naar de PVV zijn gegaan weer kunt terughalen. Veel stemmers hebben het onderzoek van Abou-Chadi bevestigd: Als de PVV voor regeren niet meer wordt uitgesloten dan kun je maar beter op het origineel stemmen dan op het namaak? 

Chronische tekortkomingen van de bestrijders

Rob Wijnberg heeft in zijn videoboodschap gewezen op de chronische tekortkomingen van de bestrijders van rechts. Frans Timmermans, Rob Jetten en de andere progressieve partijen hebben onvoldoende toekomstbeelden geschilderd waar mensen naar konden verlangen. Het was eerder doen of dood gaan. 

De media

De media hebben Wilders enorm geholpen om groot te worden. In alle debatten kreeg het belangrijkste punt van Wilders, asiel en migratie, een prominente plek. En iedereen kon roepen wat die wil. De media is vooral geïnteresseerd in controverses en polarisatie. Wat zou het toch fijn zijn als de media beter hun best zouden doen om de politieke discussies meer te voorzien van feiten en relevante context. Ik heb veel debatten en discussies gezien, maar in weinig debatten werd een onderwerp eerst voorzien van de feiten en verifieerbare getallen waar alle politici zich toe moesten verhouden. Daardoor werden debatten over arbeidsmigratie vaak zo onbevredigend. Veel politici vinden dat er minder arbeidsmigranten naar Nederland moeten komen, maar vergeten gemakshalve wat het betekent voor de economie als werkgevers geen arbeidsmigranten meer kunnen aannemen. Met de juiste feiten op tafel kunnen politici minder vluchten in flauwekul verhalen. Zou discussies en debatten zeer ten goede komen. Maar ja, als een verhit debat sneller tot een 8-uur journaal quote leidt, dan zijn programmamakers en veel politici snel om. Harde uithalen worden door de media hoger gewaardeerd dan rustige uitleg van onderbouwde standpunten. Rob Jetten heeft deze hele campagne het volgens vriend en vijand heel goed gedaan. Jeroen Pauw merkte bij Khalid & Sophie op dat Jetten heel snel en indringend kan praten, maar altijd zijn zinnen keurig afmaakt. Twee keer heeft Jetten behoorlijk uitgehaald naar collega’s. De eerste keer naar medestrijder voor goed klimaatbeleid, Frans Timmermans en de tweede keer naar coalitiegenoot Dilan Yesilgöz. Ik vond het niet de sterkste bijdragen van Jetten, maar in de media werden zijn uithalen hoog gewaardeerd. En dan was er Nieuwsuur. Dat zou voorbeeld journalistiek zijn. 1 op 1 doorzagen van een politicus. Het gaat mis als je probeert de politici op iets te vangen. In sommige interviews werden er buiten de directe verkiezingsonderwerpen misstappen of uitglijders gezocht. Geen prettige vorm van journalistiek. Bij de start van de campagne leek het er even op dat het deze keer anders zou gaan. Pieter Omtzigt gaf aan in kleinere groepjes met tijd over inhoud te willen spreken. Samen met Frans Timmermans trapten zij de campagne af met een lang inhoudelijk debat onder leiding van Diane Matroos, journalist van BNR. Een veelbelovende start. Helaas gleden de media weer snel in oude groeven.

Er waren heel veel debatten en gesprekken, maar de media kozen bijna allemaal voor dezelfde onderwerpen: migratie, bestaanszekerheid en wonen. Weten we nu waar de partijen het over eens zijn en waar niet? En weten we hoe de partijen de doelen van Parijs gaan halen? En wie haalbare oplossingen voorstelt voor het stikstofprobleem? En wie op korte termijn voor woningen zorgt?

Misschien zijn al mijn wensen over feiten en inhoud overdreven. Voor de keuze hebben veel kiezers helemaal geen inhoud nodig. Een gevoel bij een lijsttrekker en een partij is voor velen voldoende. En sommigen willen een duidelijke tegenstem uitbrengen. Ook dan heb je alle inhoud en feiten niet nodig.

De onderstroom is tegen het establisment

Als je tijdens een verkiezingscampagne heel vaak hoort in de media dat de overheid wel een heleboel crisissen kent, maar weinig oplossingen levert, dan komen steeds meer mensen in de buurt van een radicale tegenstem. De stem tegen het establisment, tegen het zittende kabinet, tegen het huidige beleid. Alles beter dan de zittende macht!  Rob Jetten van D66 deed in de verkiezingsstrijd een dappere poging om een groot aantal successen in de anderhalf jaar regeertijd onder de aandacht te brengen. Grote groepen kiezers zaten blijkbaar niet te wachten op succesverhalen op klimaatgebied. Ze zouden graag succesverhalen gehoord hebben over woonruimtes, inkomen en lagere prijzen. De Toeslagenaffaire en de afhandeling van de gedupeerden van de aardbevingen in Groningen zijn nog niet opgelost en dragen nog steeds bij aan een laag vertrouwen in de politiek. Een groeiende groep burgers kan ondanks grote steunpakketten van de regering de eindjes niet aan elkaar knopen. En dan komt er ongenoegen bij over soms hele reële en soms vermeende veranderingen in onze cultuur. In de horeca en winkels word je steeds vaker in gebroken Engels aangesproken. In de supermarkt lopen steeds meer niet-Nederlandse vakkenvullers rond. Het verdwijnen van de oerhollandse zwarte Piet doet nog steeds mensen pijn. Het is al jaren het geval, maar de tijdens verkiezingstijd wordt het gevoel van veel mensen dat ze het in hun eigen land in het buitenland wonen aangewakkerd. In de eigen omgeving en op de televisie zijn de verhalen te horen dat nieuwkomers sneller een woning krijgen dan autochtone Nederlanders. Dat de voorrangsregeling voor statushouders al in 2017 is afgeschaft doet blijkbaar niet mee in de meningsvorming. De feiten worden ook niet door de media voortdurend genoemd voordat politici of burgers hun mening geven in de media. Tussen 2015 en 2021 ging zo'n 7% á 8% van de sociale woningen die vrijkwamen naar statushouders, omgerekend zo'n 13.000 per jaar. Sinds 2022 is dat 12%, omdat het aantal statushouders steeg en de huisvesting achterbleef. 

In de Verenigde Staten was in 2016 de ontevredenheid en het sentiment tegen Hilary Clinton als vertegenwoordiger van het establisment zo groot dat Donald Trump president werd. In 2018 hetzelfde beeld met een overwinning van Jair Bolsonaro in Brazilië. In 2023 heeft een meerderheid in Argentinië het helemaal gehad met het establishment en koos voor El Loco, of te wel Javier Milei. In Denemarken, Zweden, Hongarije, Slowakije en Italië zijn de rechts populisten doorgedrongen tot de regering. In Nederland is de PVV al jaren groot, maar iedere kiezer wist dat geen enkele andere partij wilde regeren met Wilders. Maar dankzij de opening van Dilan Yesilgöz naar de kiezers van de PVV, moeten veel mensen hun kans schoon gezien hebben om de zittende macht en vooral links duidelijk te maken dat ze tegen zijn. Onvrede over persoonlijke omstandigheden gecombineerd met nationalisme. Nostalgisch Nationalisme zoals Rob Wijnberg het noemt.

Een nieuw kabinet

Met de uitslag van 22 november leken er eigenlijk maar twee meerderheidskabinetten mogelijk: PVV, VVD, NSC en BBB (88 zetels) of GroenLinks/PvdA, VVD, NSC en D66 (78 zetels). Om tafel en snel verkennen is blijkbaar niet mogelijk. Dilan Yesilgöz en de VVD willen niet in een kabinet onder Wilders met als argument dat de VVD 10 zetels heeft verloren en dan niet in een kabinet wil met drie winnaars. De VVD wil wel meedoen als gedoogpartner vanuit de Kamer. Pieter Omtzigt en de NSC willen eerst weten welke onrechtstatelijke punten de PVV uit het verkiezingsprogramma in de ijskast wil doen. Moet de ijskast zo vol worden als gesuggereerd door het satirische programma Even tot Hier?

Misschien is er nog een makkelijker oplossing voor Geert Wilders. Het verscheuren van de Koran is verboden, maar je eigen verkiezingsprogramma verscheuren mag wel. Om vervolgens met een A4-tje naar de onderhandelingstafel te komen met de volgende punten: minder asiel/migratie, betere volksgezondheid, meer bestaanszekerheid en meer betaalbare woningen en huren. Wat zal dan de reactie van Pieter Omtzigt, Caroline van der Plas en Dilan Yesilgöz zijn?

Misschien heeft Pieter Omtzigt wel een hele andere agenda. Bijvoorbeeld een zakenkabinet, een extra-parlementair kabinet of een minderheidskabinet van VVD, NSC en BBB. De eerste twee zijn voor links onder de huidige omstandigheden een wenkend perspectief. Een minderheidskabinet van VVD, NSC, BBB heeft wel een hele smalle basis met 51 zetels, maar voor de VVD de mogelijkheid om de eerste vrouwelijke premier te leveren? Of zou de VVD met dat lokkertje toch in een PVV, VVD, NSC, BBB kabinet gerommeld worden?

Michiel Verbeek