Het kan zoveel mooier is de titel van het prikkelende boek van Ben van der Hilst. Het huidige onderwijsstelsel is volgens hem inefficiënt en ineffectief. Met 31 ideeën denkt hij het onderwijs te kunnen verbeteren. Hij schrijft zijn aanklacht en verbeterpunten vanuit een brede ervaring als leraar, schoolleider, opleider, adviseur en onderzoeker. 

Ben van der Hilst is in 1950 geboren en heeft in 2019 een proefschrift geschreven onder de titel Teamgericht organiseren in het onderwijs. Zijn verhaal ging over sturen op kwaliteit, wendbaarheid en werkplezier. In 2024 kunnen wij zijn bijzonder interessante boek met 31 ideeën voor het voortgezet onderwijs lezen. Hierin grijpt hij terug naar veel elementen uit zijn proefschrift. Voor Ben van der Hilst is het voortgezet onderwijs de meest problematische sector in Nederland. Het lerarentekort is ongelijk verdeeld en nijpend, de onderwijskwaliteit staat onder druk, de kansenongelijkheid is schrijnend, er is sprake van toenemende stress-stoornissen, veel uitval van docenten en Nederlandse scholieren zijn de minst gemotiveerde leerlingen voor lessen in Europa. Op vrijwel alle fronten ziet hij forse tekortkomingen in het systeem, maar het leidt niet tot conclusie tot een grootscheepse hervorming of een pleidooi voor andersoortig onderwijs. Nee, hij kiest voor 31 ideeën aan leraren, schoolleiders en bestuurders:

1. Niet zelfstandigheid als doel, maar zelfdiscipline
2. Geen methodes gebruiken
3. Op zoek naar metacognitieve vaardigheden
4. Geen doorgaande leerlijn, maar doorgaande ontwikkeling
5. Meer aandacht op ‘zijn’ en minder op ‘worden’ 
6. Democratische vorming
7. Zelfevaluatie door leerlingen
8. Focus op eigen manier van toetsing
9. Strijd tegen fake news en complotdenken
10. Lesuren van 50 minuten zijn inefficiënt en ineffectief
11. Noodzaak flexibilisering in het rooster
12. Verklaar de lessentabel niet heilig
13. De basisgroep van 4 leerlingen
14. Invoeren van een teamgecentreerde arbeidsorganisatie
15. De impact van collective teacher efficacy
16. Stop met de laag van teamleiders
17. Stop het de-professionaliseringsproces van de leraar
18. Er is maar 1 functie leraar, met verschillende functioneringsniveaus
19. Voorkomen dat leraren verbitterd het onderwijs verlaten
20. Lerend veranderen in plaats van de PDCA-cyclus
21. Kwaliteitszorg richten op manieren om de kwaliteit op peil te houden
22. Verbetering van het onderwijs moet ontwikkeld worden door degenen die het uitvoeren
23. Evidenced based innoveren bestaat niet
24. Wet Medezeggenschap heeft niet bijgedragen aan gelukkiger leerlingen of leraren
25. Van werkdruk naar werkgeluk
26. Marktwerking zorgt voor segregatie in het voortgezet onderwijs
27. Vmbo is de minst effectieve leerroute naar een startkwalificatie
28. Er komen meer technici wanneer techniek op het Vmbo verdwijnt
29. Stop het onderscheid Havo en Vwo.
30. Beter benutten van de Inspectie bij kwaliteitsverbetering
31. Opleiding leraren en schoolleiders moet veel beter

Het huidige onderwijssysteem is inefficiënt en ineffectief

Het boek is een forse aanklacht tegen het huidige onderwijssysteem. De arbeidsorganisatie is onvoldoende ingericht voor leraren om te kunnen werken overeenkomstig de bedoeling van het onderwijs en de school. Leraren lopen teveel aan de leiband van methodes van de grote uitgeverijen. Ze zouden meer eigen lesmateriaal moeten maken dat geschikt is voor de groep leerlingen waar zij dagelijks mee werken. De overdreven aandacht voor leerlijnen kan beter vervangen worden door meer aandacht voor de individuele ontwikkeling van leerlingen. Democratie en burgerschap zijn belangrijk, maar dan moet democratie ook terug te zien zijn in zeggenschap in de school. Dat betekent dat leerlingen invloed moeten kunnen uitoefenen op het reilen en zeilen van de school. De onderwijsorganisatie moet meer het eigen leerproces van leerlingen faciliteren. Dat zal een zeer positief effect hebben op resultaten. Van der Hilst durft nog geen pleidooi te houden voor het afschaffen van het eindexamen, maar pleit wel indringend voor andersoortige toetsen. Het Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) mag weg, omdat het eigenlijk alleen maar bedoeld is als stok achter de deur om leerlingen aan het werk te houden. Schooldagen met losse vakken van 50 minuten betekent in tekort tijdsbestek opstarten, luisteren, serieus werken en weer inpakken en naar het volgende uur sjokken. Het is uiterst inefficiënt en ineffectief. Minder vakken op een dag in grotere blokken is een eenvoudig antwoord. Het huidige onderwijssysteem wordt gekenmerkt door een industriële organisatie met standaardroosters gericht op de gemiddelde leerling. Het vervelende is dat er geen gemiddelde leerling bestaat. Daarom pleit Van der Hilst voor flexibilisering in het rooster, maar realiseert zich dat dat niet eenvoudig is. ‘Als je oorlog op je school wilt, moet je over herziening van de lessentabel beginnen’. En toch moet het. Er zijn sinds 2006 maar 58 kerndoelen voor het voortgezet onderwijs. En toch bieden veel scholen vanaf de brugklas 13 verschillende vakken aan. De leeropbrengst is volgens Van der Hilst in de onderbouw zeer gering. Zeker tegenover de inspanningen die leraren moeten getroosten. Scholen zouden er goed aan doen om meer op zoek te gaan naar talenten en interesses van leerlingen en die benutten om het verdere leerproces vorm te geven. 

De Teamgecentreerde Arbeidsorganisatie

In het boek wordt een stevig pleidooi gehouden voor de Teamgecentreerde Arbeidsorganisatie (TAO). Deze aanpak verhoogt de onderwijskwaliteit, maar vergroot ook de wendbaarheid van de organisatie en het werkplezier van leraren en schoolleiders. De TAO neemt de ontwikkeling van de leerling als vertrekpunt. Cognitieve en sociaal-emotionele facetten zijn niet van elkaar te isoleren. Een groep van 5 docenten wordt verantwoordelijk voor ca. 100 leerlingen. Ieder lid van het team is aanspreekbaar op alle resultaten van iedere leerling uit het team. Een team zoals hier beschreven is iets heel anders dan een groep leraren zoals een bovenbouwteam Havo van 23 leraren. Die komen 1x per 6 weken in vergadering bij elkaar onder leiding van een teamleider. Intensieve samenwerking tussen leraren is de sleutel tot het kwalitatief verder brengen van het onderwijs. Van der Hilst sluit aan bij het onderzoek van John Hattie: collective teacher efficacy heeft het grootste effect op leren. De invoering van de laag teamleiders kan volgens Van der Hilst geschrapt worden. Ter voorkoming van verantwoordelijkheidsconstipatie. 

Stop de de-professionalisering van de leraar

Het managementidee New Public Management raakte in de jaren 80 in zwang bij de overheid en maakte van scholen pseudo-private ondernemingen. Managers zagen leraren niet zo zeer als zelfstandige professionals, maar als werknemers die aangestuurd moesten worden. Denkbeelden uit een industriële organisatie werden steeds duidelijker in het onderwijs. Het werkbriefje kwam de school binnen als de normjaartaak. Voor de controle werd een gesprekscyclus geïntroduceerd ter bevordering van de productiviteit. Boven in de organisatie werd nagedacht, de docenten mogen uitvoeren. Een sluipend proces van de-professionalisering van het beroep van leraar werd ingezet en is nog niet gestopt. Het beroep van leraar is voor velen niet aantrekkelijk genoeg. Het huidige lerarentekort moet daarom vooral gezien worden als een systeemfout. Het de-professionaliseringsproces kan gekeerd worden door het functiestelsel drastisch te veranderen. Door uit te gaan van één functie van leraar, maar met meerdere functioneringsniveau’s. Door regelmatige scholing kan een hoger functioneringsniveau bereikt worden. 

Vervang de 10-minuten-gesprekjes met ouders

Een veel voorkomend fenomeen in het voortgezet onderwijs is het 10-minuten gesprek  met ouders. Van der Hilst is daar duidelijk over: ‘als je ouders serieus neemt, kan dit echt niet meer’. Direct mee stoppen. Dat geldt ook voor het verplicht meekijken van ouders in het leerlingvolgsysteem. Organiseer een paar keer per jaar een inhoudelijke bijeenkomst voor ouders. Doe dat vooral samen met leerlingen. Ouders kunnen daar het onderwijsteam (de 5 docenten die samen verantwoordelijk zijn voor ca. 100 leerlingen) van hun kind ontmoeten. Zijn er ingrijpende gesprekken nodig, dan moet daar een aparte afspraak voor gemaakt worden zonder tijdslimitering. 

Vmbo op de schop

Er is van alles mis met het Vmbo volgens Van der Hilst. ‘Het Vmbo is gebouwd op ambivalente en tegenstrijdige uitgangspunten, een beetje basisvorming in de onderbouw, een halfwas beroepsopleiding in de bovenbouw, geen kwalificatie, maar toch een examen en het ergste: ondanks de naam geen adequate voorbereiding op het Mbo’. Leerlingen die op open dagen lekker gemaakt worden voor mooie praktijkvakken mogen eerst nog even twee jaar worstelen met theorie van soms wel 12 vakken. En wil je een goede aansluiting op het Mbo dan kun je maar beter het Vmbo examen afschaffen. Dat is alleen maar een hinderlijke onderbreking van een doorlopende leerlijn. Stop met de vroege indeling in profielen. Geef veel verschillende praktische leerstof en zorg voor een echt soepele overgang naar het Mbo.

Schoolkeuze op 12 jaar is te vroeg

De keuze op 12-jarige leeftijd voor het voortgezet onderwijs betekent in de praktijk een te vroege keuze. ‘Eenmaal in een bepaalde stroom is het lastig om op te klimmen omdat leerlingen en leraren zich gaan gedragen rond een niet bestaand gemiddelde. Een deel van de leerlingen krijgt daardoor te weinig tijd en mogelijkheden om zichzelf optimaal te ontwikkelen. Dat doet wat met het zelfbeeld van jongeren en het is een verspilling van talent’. En om het nog erger te maken wordt het Vmbo meestal ondergebracht in een apart gebouw en komen leerlingen van het Vmbo nooit leerlingen van de Havo en het Vwo tegen.

Is een leerling goed in een aantal vakken, maar slecht in andere, zorgt het systeem er voor dat de leerling op het laagste niveau zit. Van der Hilst wil het onderscheid Havo en Vwo opheffen en vervangen door programma’s waarbij het mogelijk is op verschillende niveau’s af te studeren.

Lerarenopleiding

De laatste grief van Ben van der Hilst is de lerarenopleiding. Ze missen een teamgecentreerde arbeidsorganisatie. Daardoor worden ze geïsoleerd opgeleid voor het uitoefende leraarsvak zonder veel pedagogische kennis en algemeen didactische kennis en zonder kennis van de arbeidsorganisatie. 

Het kan zoveel mooier

De aanklacht van Ben van der Hilst raakt alle onderdelen van het huidige onderwijssysteem. Het overnemen van een paar ideeën zal het huidige onderwijssysteem niet echt veranderen. Het doorvoeren van alle ideeën betekent onherroepelijk een forse hervorming. Zou een minister of staatsecretaris dat aandurven? Waarschijnlijk niet, omdat  het alle verschillende tegenkrachten zal mobiliseren. Zouden scholen alle 31 ideeën zelfstandig kunnen implementeren en daarmee de tanker van het onderwijssysteem ingrijpend van koers laten veranderen? Ik vrees dat het systeem daar te solide voor is en in staat is aanvallen op het systeem eenvoudig kan absorberen om vervolgens de rijen weer te sluiten. En door te gaan als business as usual. Een betere mogelijkheid is naast de tanker één of meerdere speedboten met vernieuwingsonderwijs te water te laten en ruime regelgeving meegeven om echt te innoveren. Daar kan het gedachtengoed van Ben van der Hilst goed bij van pas komen. 

Michiel Verbeek